Dune (de oude)

David Lynch is onlangs overleden en toen ik de Dvd van zijn verfilming van Dune (1984), kon ik die niet laten liggen. Enige tijd geleden zagen we natuurlijk de verfilmingen van Denis Villeneuve in de bioscoop (in 2021 en 2024). De verfilming van Lynch uit 1984 was de eerste keer dat het verhaal van Frank Herbert succesvol werd verfilmd. 

Deze film zit vol met prominente acteurs uit deze tijd en met acteurs die later ook weer opdoken in het werk van David Lynch. De hoofdrol is voor Kyle MacLachlan. verder zien we nog Leonardo Cimino (V the Miniseries), Brad Dourif, José Ferrer (Cyrano de Bergerac, Lawrence of Arabia), Freddie Jones (vader van Toby, Erik the Viking), Siân Phillips (Ivanhoe, The Age of Innocence), Jurgen Prochnow, Patrick Stewart (The Kid Who Would Be King, Excalibur), Sting, Max von Sydow (Conan the Barbarian, The Seventh Seal) en Sean Young (Bladerunner 2049). 

Spoilers

Het boek Dune, van Frank Herbert, waar het allemaal op gebaseerd is, is uit 1965. En het verhaal is hier al eens eerder besproken. Dus het zou allemaal geen verrassing meer mogen zijn. 

De film opent met een close-up van het gezicht van een mooie dame (Madsen), die vertelt over de problemen in het bekende universum, een broeiend conflict tussen de Huizen Harkonnen en Atreides en de machinaties van de Padishah Keizer Shaddam IV. Dit alles speelt zich uit op de Woestijnplaneet Arrakis, waar de Spijs vandaan komt, waarmee ruimtereizen mogelijk wordt. 

Dan gaan we naar het paleis van de Padishah Keizer Shaddam IV (Ferrer). De dame uit het begin blijkt zijn dochter, Irulan. De Keizer ontvangt een afvaardiging van het Ruimtegilde. Dit Gilde wil van de Keizer weten wat er gaande is op de planeet Arrakis, waar de Spijs vandaan komt. Het wordt meteen duidelijk dat de Padishah Keizer dan wel regeert over het bekende universum, maar het Ruimtegilde is een machtsblok dat de Keizer in zijn eigen paleis tot de orde kan roepen. 

De Keizer legt uit dat hij samen met Baron Harkonnen, van het huis Harkonnen heeft besloten dat het huis Atreides te machtig is geworden. Hij heeft het Arrakis gegeven, als een giftige appel. Wanneer de Atreides eenmaal op Arrakis zijn, zullen zij aangevallen worden door de Harkonnen, gesteund door troepen van de Keizer. De vertegenwoordiger van het Ruimtegilde geeft aan dat het allemaal maar beter niet de Spijs in gevaar kan brengen en dat de vereniging van Huizen in de Landsraad er ook maar beter niet achter kan komen. De Keizer zegt dat hij alles in de hand heeft. 

Op Caladan bereidt Hertog Leto Atreides (Prochnow) en zijn huishouden zich voor op massale migratie naar Arrakis. We leren de leden van zijn huishouden ook kennen. Hertog Leto is niet getrouwd maar heeft een Concubine, de Bene Gesserit Jessica (Annis). Met haar heeft hij een zoon en erfgenaam Paul (MacLachlan). Hij heeft ook Mentat Thufir Hawat (Jones), diplomaat Duncan Idaho (Jordan) en legerleider Gurney Halleck (Stewart) en arts Wellington Yueh (Stockwell), die hem adviseren. Vooral Duncan Idaho is van mening dat de Fremen van Arrakis van groot belang kunnen zijn voor de zaak van Huis Atreides. 

Eenmaal op Arrakis aangekomen, installeren de Atreides zich. Het lijkt voor even rustig. Paul maakt kennis met de planeet, hij leert de pakken dragen om de hitte van de planeet te overleven en maakt indruk op de Keizerlijke agent die de overdracht moet begeleiding, Kynes (von Sydow). Maar dat is van korte duur. 

De Harkonnen voeren met hulp van de Elitetroepen van de Keizer een aanval uit! En dankzij het verraad van Yueh kunnen ze winnen. Veel mensen worden gedood, Hertog Leto wordt gevangen genomen door de Atreides, Paul en Jessica moeten voor dood worden achtergelaten in de woestijn en de Harkonnen zijn weer aan de macht. 

Baron Harkonnen (een afzichtelijke McMillan) laat meteen zien dat zijn Huis heel anders is dan dat van Atreides. Hij schoffert zijn arts (Cimino), kijkt verlekkerd naar zijn neef Feyd Rautha (Sting) behandelt zijn slaven afschuwelijk. Samen met zijn Mentat Piter de Vries (Dourif) heeft hij het plan om eerst Hertog Leto te martelen en daarna een andere neef, Beast Rabban (Smith) de leiding over Arrakis te geven. Deze Rabban moet zo een afschuwelijk schrikbewind voeren, dat daarna Feyd Rautha zonder problemen de leiding kan overnemen. 

Ondertussen hebben Paul en Jessica de aanval van de Harkonnen overleefd. Zij hebben contact kunnen leggen met de Fremen en worden opgenomen in de Sietch van Stilgar (McGill). Daar neemt Jessica de plaats in van een Eerwaarde Moeder en drinkt het levenswater. Paul wordt een krijger onder de mannen van de Sietch. Paul en Jessica hebben laten zien krijgers van niveau te zijn. En zij hebben de kennis van de Sonische Wapens, die Hertog Leto ontwikkelde. Zij trainen de mannen van de Sietch in deze stijl van vechten. De aanvallen van Paul leggen de Spijsproductie bijna volledig stil, tot grote frustratie van de Harkonnen en het Ruimtegilde. De druk in het politieke landschap van het bekende universum loopt aardig op. 

De keizer moet zich bemoeien met de situatie op Arrakis. Wanneer Paul daar achterkomt, weet hij dat het moment om toe te slaan is gekomen. Hij verzamelt een leger van Fremen, enorme zwandwormen en sonische wapens. Hij weet de troepen van de Harkonnen en de Keizer te verslaan en dwingt de keizer om toe te geven aan de eisen van Paul. 

Conclusie

Dit was geen hele goede film, maar mijn hemel, David Lynch had een visie en hier daar aan vast! Het verhaal van Dune is lang en ingewikkeld en had waarschijnlijk nooit goed vervat kunnen worden in een film. De oplossing om dan te werken met voiceovers van Prinses Irulan aan het begin en de gedachten van belangrijke spelers werkt gewoon niet lekker. Het verhaal blijft warrig als je niet al eerst het boek hebt gelezen. Verder waren niet alle acteurs even sterk, met name Kyle MacLachlan is hier nog erg jong en zeker later in de film blijft hij wat onzeker overkomen. 

Dan door naar de vormgeving. Deze is ook ...bijzonder... te noemen. H. R. Giger was betrokken bij de vormgeving en dat is terug te zien in de gruwelijke industriële landschappen en decors op de wereld van de Harkonnen. Verder hebben de verschillende groepen kostuums in verschillende stijlen. De manipulatieve heksen van de Bene Gesserit hebben allemaal kale hoofden en vreemde zwarte jurken. De hofhouding van de Keizer lijkt weggelopen uit een decadente Franse hofhouding en de leden van het Ruimtegilde (voor zover ze nog menselijk zijn) lijken een soort machines geworden, met overal enge slangetjes en buisjes. De visuele stijl is misschien niet zo overdonderend als die van Denis Villeneuve, maar toch zeker wel bijzonder. 

Verder was de seksuele symboliek en politiek ook bijzonder te noemen. De film kwam uit in 1984, toen iedereen zich behoorlijk zorgen maakte om de (toen nog) ongeneeslijke ziekte AIDS, die vooral om zich heen greep in de kring van homoseksuele mannen. Zeker in de VS kregen zij daarmee ook de schuld van de AIDS epidemie, ongetwijfeld een straf voor hun zondig leven. 

De rol van Gender is extreem belangrijk in het verhaal. Alle wereldlijke, politieke macht lijkt te liggen bij mannen. De leiding van de grote Huizen ligt bij mannen. Maar allemaal hebben zij een Bene Gesserit adviseur, een vrouw met paranormale krachten. Deze Bene Gesserit zijn een groep vrouwen die al eeuwen bezig zijn met een of ander onduidelijk plan, waarbij eugenetica een grote rol speelt. Zij willen een Kwisatch Haderach maken, een man met paranormale gaven, die volledig onder hun invloed staat. De Bene Gesserit bepalen wie er kinderen krijgt van wie (soms zelfs zonder dat betrokkenen dat weten) en gaven Jessica de opdracht om een dochter te krijgen. Zij kreeg een zoon om haar man te plezieren. 

Paul is ook geen heel mannelijke held (zeker niet naar de maatstaven van de jaren '80, zie Schwarzenegger en Stallone). In het eerste gevecht van Paul, tegen een trainingsrobot, zien we een nogal fallische robot uit het plafond komen, die Paul aanvalt. Ook later is er weer een aanval op Paul, een rondvliegende fallus met een giftige naald. Hij weet beiden te verslaan en zo toch zijn mannelijkheid te bevestigen. 

Ja dat is een zweterige Sting

Niet alleen is Gender een belangrijk thema, Seksualiteit is dat ook. De hele scene met Paul en de Gom Jabbar test met de Bene Gesserit Gaius Helen Mohiam (Phillips), waarbij Paul moet knielen voor een vrouw en zijn hand in haar geheimzinnige doos moet leggen (ja, werkelijk) heeft vreemde boodschappen over sex en heteroseksualiteit. Het huishouden van de Atreides heeft meer heteroseksuele connotaties. Vrouwe Jessica heeft een positie van aanzien en later zijn er ook andere belangrijke vrouwen in het huishouden. 

Dan het Huis Harkonnen. Kennelijk zijn alleen mannen daar lid van. We zien alleen Baron Harkonnen en zijn twee neven, Glossu Rabban en Feyd Rautha. Baron Harkonnen zit onder de smerige etterende zweren, die doen denken aan een besmettelijke ziekte (Aids, anyone). Verder wordt Feyd Rauth geïntroduceerd terwijl hij, gekleed in een soort plastic ondergoed, glinsterend onder de douche vandaan komt. En Baron Harkonnen kijkt verlekkerd toe. De homoseksuele ondertonen zijn nauwelijks te vermijden. Verder is de fallische kunst van Giger hier ook aan alle kanten te zien. Giedi Prime krijgt zo de aanblik van een of ander decadent homoseksueel (en sadistisch) Walhalla. 

En dan de eindeloze fallische symboliek. De verschillende wapens zijn al genoemd. Maar meteen in de openingsscene penetreert een zeer fallische, ondoorzichtige zwarte wagon de troonzaal van de (Ubermannelijke, ubermachtige) keizer. En wanneer de ramen van de wagon dan opengaat, zit er in de wagon een compleet misvormd lid van het Ruimtegilde, met een zeer vaginaal aandoend mondje, waaruit opdrachten aan de keizer komen. 

Dan moeten we nog naar Arrakis gaan, waar de eveneens zeer fallische zandwormen door het landschap razen, alles op hun weg vernietigend. En als onderdeel van Pauls groei naar een leider, moet hij ook leren om deze fallische wormen te beheersen en hun vernietigende kracht aan te wenden voor zijn eigen doelen.  

In ieder geval een fascinerende film. Kijk hem eens als je de kans krijgt, maar neem het niet al te serieus.